Even Afkoelen: hoe musea bijdragen aan een duurzamere toekomst

We voelen allemaal de maatschappelijke behoefte om te werken aan een duurzame toekomst. Musea zijn diep verweven met de maatschappij en daardoor de ideale plek om moeilijke gesprekken over de klimaatcrisis te faciliteren en voeren. Op deze manier kunnen musea een unieke rol spelen binnen de groene transitie. Maar waar begin je en hoe pak je dit aan? Samen met ICOM Nederland organiseerde de Museumvereniging op donderdagmiddag 8 mei een bijeenkomst over dit thema. Marnix Kluiters (podcast Ecosofie en schrijver van Duurzame Ambitie) en Elise Foster Vander Elst (Head of exhibitions & environmental impact lead van het Design Museum in London Lead) trapten af.

Elise vult de ruimte met inspiratie als ze voorbeelden geeft van de duurzame initiatieven in het Design Museum. Zo vertelt ze over de recente tentoonstelling Waste age: what can design do?. In deze tentoonstelling werd op een nieuwe manier gekeken naar het maken van tentoonstellingen en hoe dit gedaan kan worden met zo min mogelijk afval en CO2-uitstoot. Hieruit ontstond een guide en de carbon calculator speciaal voor tentoonstellingen, in samenwerking met de Gallery Climate Coalition. Met deze nieuwe tools kon niet alleen berekend worden hoeveel CO2-uitstoot werd veroorzaakt per tentoonstelling, maar ook waar de grootste negatieve impact ligt en waar dus de grootste positieve impact gemaakt kan worden. Het Design Museum start elke nieuwe tentoonstellingsbouw met de vraag: “is deze keuze de CO2-uitstoot echt waard?”. Dit leidde tot veel nieuwe uitdagingen, maar ook tot kansen. Zo werden er in het Design Museum muren uit honinggraat gemaakt, werd glas vervangen door gaas en werden paspoppen uit de vuilnisbelt gehaald voor in het museum. Bij elke tentoonstelling in het Design Museum wordt voortaan de CO2-uitstoot berekend, om deze te kunnen reduceren, begeleiding te kunnen bieden bij het maken van keuzes, en te kunnen bepalen waar je je middelen wel en niet aan uitbesteedt. Elise benadrukt de voorbeeldfunctie die musea kunnen hebben in de klimaatcrisis. “People are looking for us for leadership”.

Klimaatcommunicatie voor kinderen: de Raad van de Raaf

Rik Herder (tentoonstellingsmaker) en Lisa Kleeven (educatie ontwikkelaar) namen de zaal mee in de nieuwste kindertentoonstelling over de klimaatcrisis in het Wereldmuseum Amsterdam: de Raad van de Raaf. De bezoeker wordt tijdens de tentoonstelling meegenomen door de Raaf, die als gidswijsheden uit verschillende culturen deelt over de huidige staat van onze aarde en het klimaat. De Raad van de Raaf is een club opgericht door en voor kinderen uit verschillende landen om samen de gevolgen van klimaatverandering tegen te gaan. De tentoonstelling biedt een interactieve ervaring waarin kinderen leren door te ervaren, te doen en te zingen. Zo wordt het bewustzijn van de bezoeker vergroot in deze tentoonstelling, maar wordt er vooral ook aangezet tot actie.

Key take-aways voor kindertentoonstellingen over klimaat:

• Maak het klein, ook al is het onderwerp groot. Leer de jonge bezoekers speelsgewijs met verhalen over dit complexe en ook serieuze onderwerp. Zo worden de bezoekers tijdens de tentoonstelling meegenomen door Lars de Jager. Lars legt uit dat er niet meer gejaagd moet worden dan nodig is, wat verwijst naar problemen zoals overconsumptie en de uitputting van natuurlijke bronnen. Op deze manier worden grote problemen tastbaar gemaakt voor kinderen.

• Creëer hoop en stimuleer actie. De tentoonstelling is ontworpen om kinderen niet met een gevoel van hopeloosheid achter te laten, maar hen juist te inspireren om zelf in actie te komen. Zo worden kinderen in hoofdkwartier Groenland meegenomen in de actie-hub, die er is om kinderen te laten zien dat er nog hoop is en dat ook zij actie kunnen ondernemen en invloed hebben op klimaatverandering. Daarnaast worden er inspirerende verhalen over jonge klimaatactivisten gedeeld die laten zien dat leeftijdsgenoten wereldwijd al een verschil maken, en dat we samen kunnen handelen om klimaatverandering een halt toe te roepen.

• Geef kinderen een handelingsperspectief in de strijd tegen klimaatverandering. Hiervoor biedt het Wereldmuseum workshops aan en een app met opdrachten voor thuis. Ook worden bezoekers gemotiveerd om in gesprek te gaan over het klimaat met vriendjes, ouders of op school. Zo kunnen kinderen met de posters van de tentoonstelling naar de klas gaan om samen over ideeën en acties rondom klimaatverandering na te denken en zelfs een Raad van de Raaf in de klas starten.

• Creëer verbinding. Bezoekers worden aan het einde van de tentoonstelling zelf ook onderdeel van een kunstwerk, dat vol hangt met wensen van de bezoekers voor de natuur. Terugkomende bezoekers kunnen daarnaast een stempelkaart gebruiken om officieel lid te worden van de Raad van de Raaf.

• Maak de tentoonstelling zelf ook zo duurzaam mogelijk. Focus op hergebruik van materialen. Voor deze tentoonstelling werd de achterkant van oude posters gebruikt voor nieuwe tentoonstellingsposters. Vraag de ontwerper van een tentoonstelling ook eens hoe de materialen van deze tentoonstelling weer opnieuw gebruikt kunnen worden in de toekomst. Daarnaast werd bij Raad van de Raaf ook vooraf afgewogen welke reizen er gemaakt zouden worden voor de tentoonstelling, vond overleg zo veel mogelijk online plaats en werd de looptijd van de tentoonstelling verlengd om de ecologische impact te verminderen.

Benieuwd geworden? Bezoek de tentoonstelling Raad van de Raaf bij het Wereldmuseum Amsterdam tot december 2029.

Een intieme klimaatervaring bij Sonnenborgh

Bij het Sonnenborgh Museum & Sterrenwacht speelt de verbondenheid tussen mens en natuur een grote rol, maar hoe wek je dit gevoel op bij je bezoekers? In de nieuwe tentoonstelling Op Aarde word je meegenomen in het hoofd van Elin, die zich zorgen maakt over het klimaat. Zij gaat op zoek naar een nieuw verhaal, in de hoop weerstand te bieden tegen de rampscenario’s die in haar hoofd ronddwalen. Elin gaat ook tussen de oren van de bezoeker zitten; de tentoonstelling gebruikt audio om haar verhaal aan de bezoeker te vertellen. “Op Aarde is geen gewone tentoonstelling, maar een belevenis die je onderdompelt in beeld, geluid en gevoel.” Giovanni Stijnen, directeur van Sonnenborgh Museum & Sterrenwacht, en programmamakers Rinke Vreeke en Tanja Koning vertellen tijdens de deelsessie dat de tentoonstelling is ontwikkeld op basis van wetenschappelijk onderzoek naar storytelling, klimaatcommunicatie en hoe je het voorstellingsvermogen van bezoekers kunt prikkelen. Hiernaast is het bijdragen aan onderzoek voor Sonnenborgh Museum & Sterrenwacht ook een belangrijke pijler, en wordt er samen met de Universiteit Utrecht onderzoek gedaan naar de impact van de tentoonstelling op bezoekers.

Key take-aways van Giovanni, Rinke en Tanja:

• Feiten en fictie werken goed samen. Tijdens de deelsessie werd er benadrukt dat er soms juist meer fictie nodig is om bij de feiten te kunnen komen. Zo wordt de bezoeker in deze tentoonstelling met het verhaal van Elin eerst emotioneel geraakt en daarna nieuwsgierig gemaakt. Vervolgens kun je dan gaan verdiepen met het overbrengen van kennis. Zo verkent Op Aarde de manier waarop we verhalen gebruiken om de aarde te begrijpen.

• Creëer empathie voor de aarde. Giovanni vertelt ons dat het allemaal begint bij een oergevoel van empathie voor de aarde wat we willen aanraken, en dat het hart de deur opent naar werkelijkheid en feiten. Daarom lag de focus van de tentoonstelling op hoe dit gevoel opgewekt kan worden bij de bezoekers.

• Overdonder je bezoekers niet met verontrustende feiten, data en rampscenario’s. Neem ze in plaats daarvan mee in een narratieve ervaring. Zo werd er in de deelsessie ook benadrukt dat het belangrijk is een intieme en persoonlijke ervaring te bieden aan bezoekers, om dit vaak overweldigende thema op een rustigere manier aan te gaan. Zo voelt het in deze tentoonstelling dan ook meer alsof er je iets wordt ingefluisterd door een vriendin, in plaats van dat al deze informatie op je wordt gedumpt, wat volgens de programmamakers een groot verschil kan maken in klimaatcommunicatie.

• Raak de emotie van je bezoeker. Aan het einde van de tentoonstelling kan de bezoeker een brief aan de aarde schrijven. Niet alleen is uit onderzoek gebleken dat het schrijven van zo’n brief kan leiden tot handeling, maar ook wordt er zo emotie opgewekt rond dit onderwerp. Giovanni: “Het is een ervaring die bij je blijft – nog lang nadat je Sonnenborgh hebt verlaten.”

• Bereid je voor op emotionele reacties. Zo wordt in de sessie verteld dat de museummedewerkers getraind zijn om gesprekken aan te kunnen gaan en ondersteuning te bieden aan bezoekers als zij hier behoefte aan hebben.

Kom jij ook een brief schrijven aan de aarde bij Elin? Bezoek Sonnenborgh Museum & Sterrenwacht.

Praktische tips voor duurzaam tentoonstellen

Lotte de Jong (STUDIO &lotte) deelde tips en tricks om tentoonstellingen duurzamer te ontwikkelen en creëren. Op een laagdrempelige, toegankelijke manier liet ze zien hoe de CO2 voetafdruk op tentoonstellingsgebied verkleint kan worden en op welke manieren het duurzame verhaal aan de bezoeker meegegeven kan worden. Lotte nam verschillende voorbeelden mee van duurzame materialen. Dat we materialen nodig hebben bij tentoonstellingen is een feit, maar kan dat ook op een duurzamere manier?

Lotte: “Als ruimtelijk ontwerper zoek ik altijd naar manieren om mensen te raken en te verrassen. Ik ben ervan overtuigd dat verhalen die de zintuigen prikkelen het krachtigst zijn om een boodschap over te brengen. Graag kijk ik verder dan alleen een functioneel ontwerp of het tonen van een collectie, ik wil namelijk ook rekening houden met de impact die we achter laten op de aarde. De duur van een tijdelijke tentoonstelling is vaak kort en de materialen worden maar één keer gebruikt om vervolgens de container in te gaan. Dat kunnen we ons niet langer veroorloven. Als ontwerper wil ik graag mijn eigen kennis en handvatten aanbieden om dit onderdeel binnen jouw organisatie te verduurzamen. Jouw duurzame keuzes voor tentoonstellingsbouw kunnen de CO2 voetafdruk van jouw locatie verminderen of zelfs minimaliseren.” 

Key takeaways:

• Houd een oogstlijst bij: wat heb je (niet) staan en wat kan je gebruiken bij de volgende tentoonstelling of lenen bij collega musea?

• Benut museum marktplaatsen zoals MuseumGoed en Jutplaats.

• Nieuw kan ook duurzaam zijn, maar zorg ervoor dat het op een verantwoorde manier gaat. Zorg dus dat je modulair bouwt, soort bij soort blijft (bijvoorbeeld hout bij hout) en dat het van elkaar af kan.

• Tijdens de sessie werd gevraagd met welk materiaal musea direct zouden moeten stoppen om de ecologische voetafdruk van tentoonstellingen aanzienlijk te verkleinen. Lotte noemde MDF als eerste: een materiaal dat vaak wordt gebruikt in tentoonstellingsbouw, maar een grote milieubelasting veroorzaakt. Is de basis van je tentoonstelling niet van hout, maar bijvoorbeeld van staal? Dan is het juist raadzaam om kritisch te kijken naar het gebruik van staal. Haar advies: focus op het materiaal dat het meeste volume inneemt in je tentoonstelling. Juist daar kun je het grootste verschil maken in duurzaamheid.

• Probeer niet alles tegelijk op te pakken, dat is niet haalbaar en werkt demotiverend. Focus je op één thema, iedere stap is er één. Lotte gaf als voorbeeld op bijvoorbeeld te focussen op geen afval, 100% hergebruik óf CO2 besparing.

Samen de transitie maken

Tijdens Even Afkoelen werd veel kennis gedeeld, van manieren om het klimaatprobleem over te brengen op jong en oud tot concrete stappen voor het verduurzamen van tentoonstellingen. Wat duidelijk naar voren kwam: musea tonen niet alleen collecties, maar kunnen ook aanzetten tot verandering. Die groene transitie hoeven we niet alleen te maken. We kunnen haar samen vormgeven.

Elise gaf de rule of 25% mee: “The rule of 25% is the tipping point for social change, it’s the number where people say ‘I’ve had enough’. And 25% of a project team is manageable. So, my invitation to you is to be part of that 25%, and the rest will follow. In your next project meeting be an advocate for the future, for the generation after us. We all have a role to play. Integrating sustainability into your work is a responsibility. Museums have to help imagine a greener future.”

Marnix hoopt dat we samen als Nederlandse musea die 25% gaan bereiken, zeker met het indrukwekkende aantal musea dat alleen al bij Even Afkoelen aanwezig was. Elise en Marnix benadrukken ook het belang van het niet perfect willen en hoeven te zijn, maar om gewoon te beginnen. We hoeven het niet alleen te doen – als sector kunnen we juist samen het verschil maken.